संयुक्त राष्ट्रांच्या आकडेवारीनुसार, पृथ्वीचा 41% पृष्ठभाग वाळवंटी आहे आणि 40% भागाला वाळवंटीकरणाचा धोका आहे. पाणी नाही, एकही झाड नाही, जीवनासाठी जागा नाही. ही आजच्या जगाची भीषण वास्तविकता आहे. तरीही, चीनमध्ये एका विलक्षण माणसाने धाडसी आणि हुशार पाऊल उचलले. चीनमधील कुबुकी वाळवंट, जे सुमारे 7,200 चौरस मैल पसरलेले आहे, एकेकाळी एक मृत भूमी मानले जात होते. येथील हिवाळ्यात त्वचा सोलपटून काढणाऱ्या बोचऱ्या वाऱ्याचा अनुभव यायचा आणि तापमान उणे 4° फॅरेनहाइटपर्यंत खाली जायचे, तर उन्हाळ्यात जमीन भाजून निघायची. दशकानुदशके हे वाळवंट वाढतच होते, घरे आणि रस्ते गिळंकृत करत होते आणि 200 फूट उंच वाळूच्या ढिगाऱ्याखाली सुपीक जमीन गाडलो जास्त होती. 1950 आणि 1960 च्या दशकात चीन सरकारने याला रोखण्याचे अनेक अयशस्वी प्रयत्न केले.
या पार्श्वभूमीवर, वांग वेनबाओ नावाच्या एका माणसाने या ‘मृत भूमीला’ आव्हान देण्याचे धाडस केले. हा एक अविश्वसनीय चमत्कार होता. प्रश्न असा होता की, जिथे एक शक्तिशाली सरकार अपयशी ठरले, तिथे एक सामान्य माणूस, आणि आश्चर्य म्हणजे काही ससे, कसे यशस्वी होऊ शकले? विशेष म्हणजे ऑस्ट्रेलियात “शाप” ठरलेले ससे, चीनमध्ये मात्र “वरदान” ठरले..
एका शिक्षकाने केली वाळवंटाशी सामन्याची प्रतिज्ञा
वांग वेनबाओ यांचे सुरुवातीचे आयुष्य मंगोलियातील एका गरीब शिक्षकाचे होते. दररोज त्यांना शाळेत जाण्यासाठी वाळूतून 6 मैलांपेक्षा जास्त सायकल चालवावी लागायची. कधीकधी वारे इतके जोरदार असायचे की त्यांची सायकल अर्धी वाळूत रुतून जायची आणि वाळू त्यांच्या फुफ्फुसात जायची. याच संघर्षातून आणि निराशेच्या क्षणी, त्यांच्या मनात एका क्रांतीचा जन्म झाला. त्यांनी एक प्रतिज्ञा केली, जी या संपूर्ण प्रदेशाचे भविष्य बदलणार होती:
“जर मी वाळवंटातून पळून जाऊ शकत नाही, तर मी त्याला भाडे द्यायला लावीन.”
ही केवळ एक घोषणा नव्हती, तर एका मोठ्या मिशनची सुरुवात होती. 1988 मध्ये, त्यांनी आपली सर्व बचत आणि उसने घेतलेले पैसे वापरून एक छोटी मीठ कंपनी सुरू केली. त्यांनी आपला ‘वेडा प्रयोग’ सुरू करण्यासाठी शेकडो दशलक्ष डॉलर्स खर्च केले. लोकांनी आणि अधिकाऱ्यांनी त्यांना एक स्वप्नाळू व्यक्ती म्हणून नाकारले, पण ते आपल्या निश्चयावर ठाम राहिले.
त्यांचा हाच दृढनिश्चय त्यांना अशा अपारंपरिक आणि यशस्वी मार्गांकडे घेऊन जाणार होता, ज्याची कोणी कल्पनाही केली नव्हती.
एक विलक्षण उपाय: विलो वृक्ष आणि ससे
वांग यांच्या योजनेचे दोन मुख्य घटक होते: विलोची झाडे आणि रेक्स ससे. या दोन घटकांनी मिळून एक चमत्कार घडवला.
विलो वृक्षाची निवड अत्यंत विचारपूर्वक केली होती. त्याची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:
खोल मुळे (Deep Roots): या झाडांची मुळे 300 फुटांपेक्षा जास्त खोलवर जाऊ शकतात, ज्यामुळे ती भूगर्भातील पाणी शोषून घेतात.
वाळू रोखणे (Holding the Sand): त्यांची मुळे वाळूचे ढिगारे स्थिर ठेवण्यास आणि वाऱ्यामुळे होणारी धूप रोखण्यास मदत करतात.
सशांसाठी अन्न (Food for Rabbits): विलोच्या कोवळ्या फांद्या सशांसाठी एक महत्त्वाचा अन्नस्रोत ठरल्या.
फ्रान्समध्ये पैदास होणाऱ्या रेक्स सशांची निवड त्यांच्या अद्भुत गुणांमुळे झाली. त्यांना ‘पांढरे सोने’ म्हटले जाते.
आर्थिक मूल्य (Economic Value): त्यांच्या मखमली कातडीला मोठी मागणी असून, एका कातडीसाठी सुमारे $30 मिळतात, तर त्यांना वाढवण्याचा खर्च फक्त $2 येतो.
प्रजनन क्षमता (Reproductive Capacity): एक मादी ससा वर्षाला 25 वेळा पिलांना जन्म देऊ शकते, ज्यामुळे 200 ते 300 पिले जन्माला येतात. त्यांचा जगण्याचा दर 96% इतका उच्च आहे.
अनुकूलनक्षमता (Adaptability): हे ससे उष्ण आणि कोरड्या हवामानात सहज जुळवून घेतात. ते कमी पाणी पितात आणि सुके गवत खाऊनही उत्तम प्रकारे वाढतात.
चमत्काराचे रहस्य: एक स्वयंपूर्ण नैसर्गिक चक्र
वांग यांची खरी प्रतिभा या घटकांच्या निवडीत नव्हती, तर त्यांनी तयार केलेल्या एका स्वयंपूर्ण, नूतनीकरणक्षम चक्रात होती, जिथे कोणतीही गोष्ट वाया जात नव्हती. आणि एक मोठा चमत्कार म्हणजे रेक्स ससे गवताच्या बिया पचवू शकत नाहीत. याचा अर्थ, त्यांच्या विष्ठेमधून नैसर्गिक खतासोबतच बियांची पेरणीसुद्धा आपोआप होते. या दोन घटकांनी मिळून एक बंदिस्त पर्यावरणीय चक्र (Closed Ecological Loop) तयार केले, ज्यामुळे वाळवंटाचे रूप पालटले.
घटक (Component) भूमिका (Role) परिणाम (Result):
1. विलो वृक्ष (Willow Trees): सशांना अन्न आणि सावली देतात, वाळू धरून ठेवतात. ज्यामुळे वाळवंटाचे स्थिरीकरण होते.
2. रेक्स ससे (Rex Rabbits): विलोची पाने खातात, खत देतात आणि बिया पसरवतात. ज्यामुळे जमिनीला पोषक तत्वे मिळतात आणि वनस्पती वाढते.
3. सशांचे खत (Rabbit Manure) : वाळूत नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम मिसळते. ज्यामुळे वाळूचे रूपांतर सुपीक जमिनीत होते.
या स्वयंपूर्ण नैसर्गिक चक्राने केवळ वाळवंटाला जीवन दिले नाही, तर ते एका शक्तिशाली आर्थिक क्रांतीचा पाया बनले.
वाळवंटाचे अर्थकारण: गरिबीतून समृद्धीकडे
वांग यांनी या प्रकल्पाचा विस्तार करण्यासाठी 100 हून अधिक बुलडोझर आणि 300 कामगारांना कामाला लावले. त्यांनी वाळूचे ढिगारे सपाट केले आणि मैलोन् मैल पसरलेल्या वात-रोधक भिंती (windbreak fences) उभारल्या. पहिल्या दशकात या प्रकल्पाने अभूतपूर्व यश मिळवले.
1. क्षेत्रफळ (Area Transformed): पहिल्या 5 वर्षांत, 1,200 चौरस मैल वाळवंटी भागाला हिरवेगार बनवण्यात आले.
2. सामाजिक परिणाम (Social Impact): वाळूच्या वादळामुळे घरे सोडून गेलेली हजारो कुटुंबे आपल्या मूळ गावी परतली.
3. आर्थिक उत्पन्न (Economic Generation): केवळ 10 वर्षांत, दिलाद बॅनर परिसरात असलेल्या 45 लाख रेक्स सशांमुळे $76 दशलक्ष उत्पन्न मिळाले.
4. गरिबी निर्मूलन (Poverty Alleviation): या प्रकल्पामुळे 10,000 पेक्षा जास्त कुटुंबे गरिबीतून बाहेर पडली आणि पहिल्याच वर्षी त्यांना त्यांच्या गुंतवणुकीच्या चौपट कमाई करता आली.
जेव्हा जगाला वाटले की हा चमत्कार पूर्ण झाला आहे, तेव्हा वांग वेनबाओ यांनी या कथेत आणखी एक आधुनिक आणि शक्तिशाली घटक जोडला.
सूर्याची शक्ती: एक नवीन ऊर्जा क्रांती
ज्या जागेला एकेकाळी लोक ‘मृत समुद्र’ (Dead Sea) म्हणायचे, तिथेच वांग यांनी ‘जुन्मा सौर ऊर्जा प्रकल्प’ (Junma Solar Power Plant) उभारला. अंतराळातून पाहिल्यास हा प्रकल्प उधळलेल्या घोड्याच्या आकाराचा दिसतो आणि जगातील सर्वात मोठी ‘ऊर्जा कलाकृती’ म्हणून ओळखला जातो. या कृषी-फोटोव्होल्टेइक (agro-PV) प्रकल्पाचे दुहेरी फायदे आहेत:
स्वच्छ ऊर्जा (Clean Energy): हा प्रकल्प दरवर्षी 2.3 अब्ज kWh वीज निर्माण करतो, जी 4,00,000 हून अधिक लोकांसाठी पुरेशी आहे.
पर्यावरणीय संरक्षण (Environmental Protection): सौर पॅनेल वाऱ्याचा वेग 50% पर्यंत कमी करतात आणि सावली निर्माण करतात, ज्यामुळे त्यांच्या खाली गवत वाढते.
नवीन परिसंस्था (New Ecosystem): या पॅनेलखाली ससे, मेंढ्या आणि बदके पाळली जातात, जे ‘जैविक गवत कापणी’ करतात आणि जमिनीला आणखी स्थिर करतात.
2022 पर्यंत, या प्रकल्पामुळे 7,60,000 टन कोळशाची बचत झाली आणि 1.85 दशलक्ष टन कार्बन डायऑक्साइडचे उत्सर्जन कमी झाले. अनेक दशकांच्या मानवी प्रयत्नांनंतर, निसर्गाने स्वतःच एक नाट्यमय प्रतिसाद देण्यास सुरुवात केली.
निसर्गाचा प्रतिसाद: वाळवंटाचा पुनर्जन्म
2023 मध्ये चीनच्या पर्यावरण मंत्रालयाच्या अहवालाने जगाला चकित केले. कुबुकीमध्ये पर्यावरणाचे पुनरुज्जीवन झाल्याचे ठोस पुरावे समोर आले.
वन्यजीव (Wildlife): 1990 पासून जंगली हरणे, वाळवंटी कोल्हे आणि स्थलांतरित पक्ष्यांची संख्या चौपट झाली.
वनस्पती (Flora): फेदर ग्रास आणि डेझर्ट पॉपलरसारख्या 100 हून अधिक स्थानिक वनस्पती प्रजाती पुन्हा उगवल्या आहेत.
भूजल (Groundwater): भूजल पातळी सरासरी 5 ते 6.5 फुटांनी वाढली आहे.
एकेकाळी जिथे फक्त खडकाळ वाळू आणि हाडे सापडायची, तिथे आता सोनेरी वाळू, हिरवे गवत आणि जीवनाचा मातीचा सुगंध दरवळत आहे. हे एका मृत भूमीचे जिवंत भूमीत झालेले रूपांतर होते.
या यशोगाथेचा नायक ठरलेला ससा दुसऱ्या खंडात मात्र एका मोठ्या आपत्तीचे कारण बनला होता, हेही लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.
दोन खंडांची कहाणी: व्यवस्थापनाचा धडा
कुबुकीतील सशांच्या यशोगाथेचे महत्त्व तेव्हाच कळते जेव्हा आपण दुसऱ्या खंडातील त्यांच्या विध्वंसक भूमिकेचा अभ्यास करतो. 19 व्या शतकात, ऑस्ट्रेलियात शिकारीसाठी केवळ 24 युरोपियन ससे आणले गेले. पण केवळ 50 वर्षांत त्यांची संख्या 1 अब्जांपेक्षा जास्त झाली. त्यांनी ऑस्ट्रेलियाचा दोन तृतीयांश गवताळ प्रदेश खाऊन टाकला आणि त्याला वाळवंटात बदलले. कुबुकी आणि ऑस्ट्रेलियाच्या अनुभवातील फरक व्यवस्थापनाचे महत्त्व अधोरेखित करतो.
ऑस्ट्रेलियातील आपत्ती (The Australian Disaster) कुबुकीतील यश (The Kubuqi Success)
1. ऑस्ट्रेलियात सशांना मोकळे सोडण्यात आले. कुबुकीत मात्र ससे एका नियंत्रित, बंदिस्त परिसंस्थेचा भाग आहेत.
2. ऑस्ट्रेलियात सशांच्या अनियंत्रित वाढीमुळे पर्यावरणाचा नाश झाला.चीनमध्ये सशांच्या नियंत्रित व्यवस्थापनामुळे पर्यावरण आणि अर्थव्यवस्था दोन्हीचा विकास झाला.
3. ऑस्ट्रेलियात ससे एक ‘शाप’ ठरले. तर चीनमध्ये ससे एक ‘वरदान’ ठरले.
मग प्रश्न पडतो की, ऑस्ट्रेलियात ‘शाप’ ठरलेले ससे चीनमध्ये ‘वरदान’ कसे बनले? या यशाने जगाचे लक्ष वेधून घेतले, पण सोबतच काही नवीन प्रश्नही निर्माण केले.
जागतिक प्रभाव आणि काही प्रश्न
कुबुकीच्या यशाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठी ओळख मिळाली. 2011 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांनी याला “वाळवंटीकरण नियंत्रणासाठी जागतिक मॉडेल” म्हणून घोषित केले आणि 2019 मध्ये “जागतिक भूमी पुनर्संचयन प्रदर्शन केंद्र” म्हणून मान्यता दिली. आज हे मॉडेल जगभर स्वीकारले जात आहे. स्पेनमधील ‘अंडालुसिया पुनर्संचयन योजना 2030’ हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे, जिथे ‘भूमध्यसागरीय हिरवी भिंत’ आणि कृषी-सौर ऊर्जा प्रणाली विकसित केली जात आहे.
मात्र, या मॉडेलवर काही टीकाही झाली आहे. काही पर्यावरणवाद्यांच्या मते, सशांच्या भूमिकेला अवास्तव महत्त्व दिले गेले आहे आणि खरे यश सरकारी नियोजन आणि मोठ्या गुंतवणुकीमुळे मिळाले आहे. तर काही तज्ज्ञांना चिंता आहे की, जर हे मॉडेल खूप वेगाने विस्तारले, तर सशांच्या खतामुळे नायट्रोजन प्रदूषण वाढू शकते, ज्यामुळे भूजलावर परिणाम होऊ शकतो.
वांग वेनबाओ यांच्या दूरदृष्टीमुळे एक निर्जीव वाळवंट एका जिवंत परिसंस्थेत आणि फायदेशीर अर्थव्यवस्थेत बदलले. यातून एक अत्यंत महत्त्वाचा संदेश मिळतो: मानवाने निसर्गावर विजय मिळवण्याऐवजी, त्याच्यासोबत भागीदारी करायला शिकले पाहिजे. कुबुकीची कहाणी ही केवळ एका वाळवंटाच्या पुनर्जन्माची नाही, तर ती संपूर्ण मानवजातीसाठी आशेचा एक किरण आहे.
ही कथा आपल्याला एक प्रेरणादायी प्रश्न विचारते: “जर चीनमधील एक वाळवंट पुन्हा जिवंत होऊ शकते, तर उर्वरित जगाला कोण थांबवत आहे?”
