उत्तर कर्नाटकात 2,000 वर्षे पुरातन सिंचन प्रणाली पुनरुज्जीवित झाल्याचे सध्या चित्र आहे. कर्नाटकातील दुष्काळग्रस्त रायचूर जिल्ह्यातील शेतकरी सध्या एक अनोखा प्रयोग करू लागले आहेत. हे शेतकरी सर्वात कार्यक्षम पिचर सिंचन प्रणाली शेतकरी वापरू लागले आहेत. हवामान बदलामुळे पावसाचे स्वरूप अनियमित होत असल्याने ही पॉट इरिगेशन पारंपारिक पद्धत शेतकऱ्यांना आशेचा किरण दाखवत आहे.
या प्राचीन सिंचन तंत्रात मातीची भांडी वापरली जातात. पाण्याने भरलेली सच्छिद्र मातीची भांडी शेतात पुरली जातात. ग्रामीण भागात ही भांडी सर्वच घरात आजही वापरली जातात. प्रत्येक घरात या गाडग्या-मडक्यांचा संच असतो. त्याचा वापर गावातील महिला पाणी आणण्यासाठी करतात. आता हीच भांडी दुष्काळग्रस्त उत्तर कर्नाटकातील शेतकऱ्यांच्या मदतीला येत आहेत. या मातीच्या भांड्यांचा वापर शेतकरी त्यांच्या शेतजमिनी आणि फळबागांना सिंचन करण्यासाठी करत आहेत. यासाठी खूपच कमी खर्च येतो.
लहान, कोरडवाहू शेतकऱ्यांसाठी वरदान
पावसावर अवलंबून असलेल्या रायचूर परिसरातील कोरडवाहू शेतकऱ्यांसाठी सध्या अतिशय वाईट दिवस आहेत. या वर्षी जुलैमध्ये प्रारंभ या बेंगळुरूस्थित सेवाभावी संस्थेने वेल लॅब्सच्या सहकार्याने रायचूर जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांनी ब्युरिड क्ले पॉट इरिगेशन अर्थात पुरालेली माती भांडे सिंचन पद्धत सुरू केली. जमिनीत मातीचे भांडे पुरून केलेली पिचर पद्धत ही सर्वात जुनी आणि सर्वात कार्यक्षम सिंचन प्रणालींपैकी एक आहे.
काकतिया सम्राट रूद्र याच्या काळात प्रभावी वापर
किमान 2,000 वर्षांहून अधिक काळ ही सिंचन पद्धत यशस्वीरित्या वापरली जात आहे. बदामी चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि कल्याणी चालुक्य यांच्या काळापासून कृष्णा-तुंगभद्रा खोऱ्यात ही पद्धत वापरात आहे. रायचूर शहराचा निर्माता असलेल्या काकतिया सम्राट रूद्र याच्या काळात ही सिंचन पद्धती प्रभावीपणे राबविली गेल्याचे सांगितले जाते. शेतात सिंचनासाठी मोठ्या रकमेची गुंतवणूक करू शकत नाहीत, अशा लहान शेतकऱ्यांसाठी ही पॉट इरिगेशन पद्धत योग्य आहे. ही पद्धत अधिक कार्यक्षम आहे कारण तिला ठिबक सिंचन प्रणालीपेक्षा कमी पाणी लागते.
असा केला जातो वापर
या प्राचीन सिंचन योजनेत सच्छिद्र मातीची भांडी जमिनीखाली गाडली जातात आणि ती हळूहळू झाडांच्या मुळांपाशी पाणी सोडत असतात. एक एकर जागेत सुमारे 140 मातीची भांडी पुरलेली जातात. ही मातीची भांडी लागवड केलेल्या पिकांच्या आधारावर सुमारे एक आठवड्यानंतर पाण्याने पुन्हा भरणे आवश्यक आहे. मातीची भांडी तीन वर्षे वापरता येतात.
ठिबक सिंचनपेक्षा पाच पट स्वस्त
रायचूरमधील हुलीगुड्डा गावातील 45 वर्षीय शेतकरी कोटेप्पा यांनी आपल्या दोन हेक्टर जमिनीला पाणीपुरवठा करण्यासाठी पूर्वी ठिबक सिंचन तंत्राचा वापर केला होता. त्यावर ते आंबा, डाळिंब, चुना, बेरी आणि अंजीर पिकवतात. ते सांगतात, “पाण्याची बचत होत असली तरी ठिबक सिंचन बसवणे महाग होते. पूर्वी, माझ्या जमिनीवर बागायती पिके वाढवण्यासाठी सुमारे दीड लाख रुपये खर्च येत होता, परंतु मी भांडे सिंचन प्रणाली वापरण्यास सुरुवात केल्यापासून मला फक्त 30,000 रुपये खर्च येतो. ही एक अतिशय किफायतशीर पद्धत आहे. शिवाय, भटक्या प्राण्यांमुळे त्यांचे नुकसान होण्याची शक्यताही कमी आहे.” त्यांच्याप्रमाणेच जिल्ह्यातील आणखी 20 शेतकऱ्यांनी त्यांच्या शेतीमध्ये भांडे सिंचन पद्धतीचा अवलंब केला आहे.
पारंपारिक पृष्ठभागावरील सिंचनापेक्षा 10 पट कार्यक्षम
रायचूर येथील प्रारंभच्या कार्यालयातील कार्यक्रम समन्वयक एसएस घंटी यांनी “ॲग्रोवर्ल्ड”ला सांगितले, “ब्युरिड क्ले पॉट इरिगेशनमध्ये रोपांना नियंत्रित सिंचन दिले जाते. यात पाण्याने भरलेली, चकाकी नसलेली, सच्छिद्र मातीची भांडी वापरली जातात. गाडलेल्या मातीच्या भांड्याच्या चिकणमातीच्या आवरणातून पाणी अशा वेगाने बाहेर पडते, ज्याने वनस्पतीना आवश्यक तितकेच पाणी झिरपत राहते.” या भांडे सिंचन तंत्रामुळे पाण्याच्या वापराची उच्च कार्यक्षमता राहते. ठिबक सिंचनापेक्षाही ती प्रभावी ठरते. याशिवाय, पारंपारिक पृष्ठभागावरील सिंचनापेक्षा 10 पट अधिक कार्यक्षम आहे.
पाण्याची होते 30 ते 40 टक्के बचत
वेल लॅब्सच्या वरिष्ठ कार्यक्रम व्यवस्थापक करिश्मा शेलार यांनी “ॲग्रोवर्ल्ड”ला सांगितले की, ठिबक सिंचन प्रणालीच्या तुलनेत भांडे सिंचन प्रणाली सुमारे 30 टक्के ते 40 टक्के पाण्याची बचत करते. निकृष्ट जमीन आणि मातीची धूप यामुळे शेतकर्‍यांना उत्पादकता आणि उत्पन्नाच्या तोट्याचा सामना करावा लागला म्हणून आम्ही पॉट इरिगेशनची पारंपारिक पद्धत पुन्हा आणण्याचा आणि शेतकऱ्यांना त्याबद्दल शिक्षित करण्याचा निर्णय घेतला. आम्ही त्यासाठी जनजागृती मोहिमा चालवतो.
करिश्मा शेलार सांगतात, “फक्त वृक्षारोपण मोहीम करण्याऐवजी, आपण पॉट इरिगेशनच्या पारंपारिक सिंचन पद्धतीकडे वळले पाहिजे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना निकृष्ट जमिनीत पिके घेण्यास मदत होईल. पावसाचे स्वरूप बदलत असल्याने यतून शेतकऱ्यांना उत्पादन वाढविण्यात मदत होईल.”
एका एकरात लागतात 140 मातीची मडकी
पॉट सिंचन शेतकऱ्यांसाठी किफायतशीर देखील आहे. उदाहरणार्थ, मातीच्या एका मदक्याची किंमत 100 रुपये आहे आणि एक एकर जमीन सिंचनासाठी सुमारे 140 मडक्यांची जमिनीत गाडण करावी लागते. म्हणजे एक एकरसाठी 14 हजार रुपये क्ले पॉटसचा खर्च येतो. त्यात दर आठवड्यातून एकदा पाणी भरावे लागते. याशिवाय, इतर काहीही देखभाल नसते. एकदा घेतलेली मडकी तीन वर्षे चालतात.
तुम्हाला हेही वाचायला नक्की आवडेल 👇
- सिंचनाच्या “या” पद्धतीमुळे दुष्काळापासून वाचली आंध्र प्रदेशातील पिके!
- किसान क्रेडिट कार्ड : वार्षिक 4% व्याजाने आता सहज मिळणार शेतकरी कर्ज
