आज भारतीय शेतकऱ्याच्या डोक्यावरचं आभाळातलं मळभ दाटले आहे. सप्टेंबरमधील अतिवृष्टीने मनावर पसरलेले अंधाराचे जाळे विरते न विरते तोच पुन्हा पाऊस काळोख करून येतो. कधी निसर्गाचा लहरीपणा, तर कधी वाढता खर्च आणि अनिश्चितता यांमुळे शेतकरी सतत एका नव्या संकटाला सामोरे जात असतो. पण या काळोखात आशेचा एक नवा किरण दिसू लागला आहे, आणि तो म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता अर्थात आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI).
बारामतीच्या ॲग्रिकल्चरल डेव्हलपमेंट ट्रस्टने मायक्रोसॉफ्ट आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठासोबत मिळून एक असा क्रांतिकारी प्रकल्प सुरू केला आहे, जो शेतीला नशिबाच्या खेळावरून थेट विज्ञानाच्या पातळीवर आणत आहे. या प्रकल्पामुळे शेतकऱ्यांचे निर्णय अधिक अचूक होत आहेत आणि उत्पन्न वाढत आहे. एबीपी माझा या न्यूज चॅनलवरील “माझा कट्टा” या कार्यक्रमात बारामती येथील एग्रीकल्चरल डेव्हलपमेंट ट्रस्टचे सीईओ निलेश नलावडे यांनी “कृषी क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI)” या विषयावर अतिशय प्रभावी विचार मांडले. हा संवाद तंत्रज्ञान, शिक्षण आणि शेती यांचा प्रेरणादायी संगम सादर करणारा ठरला! त्यावर आधारित हा लेख तुम्हाला शेतीमध्ये AI वापरण्याच्या अशाच काही आश्चर्यकारक आणि प्रभावी पद्धतींबद्दल सांगणार आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे भविष्य बदलू शकते.
पाण्याची आणि खतांची अचूक बचत: ‘जेव्हा पिकाला भूक लागते, तेव्हाच जेवण!‘
AI तंत्रज्ञानामुळे संसाधनांचा अचूक वापर करणे शक्य झाले आहे. उदाहरणार्थ, ऊस हे ‘अतिपाण्याचं पीक’ आहे हा एक मोठा गैरसमज आहे. AI प्रणालीने हे सिद्ध केले आहे की, योग्य वेळी आणि योग्य प्रमाणात पाणी दिल्यास पाण्याची प्रचंड बचत होते. या तंत्रज्ञानामुळे एकरी तीन कोटी लिटर लागणारे पाणी आता फक्त 88 लाख लिटरमध्ये वापरले जात आहे. या वाचवलेल्या पाण्यामुळे शेतकरी अतिरिक्त तीन एकर जमीन भिजवू शकतो.
त्याचप्रमाणे, रासायनिक खतांच्या वापरातही 30 ते 40 टक्क्यांची बचत झाली आहे. शेतात लावलेले NPK सेन्सर्स जमिनीतील घटकांचे विश्लेषण करून पिकाला कोणत्या खताची गरज आहे, हे अचूकपणे सांगतात. यामुळे अनावश्यक खतांचा वापर टाळला जातो, खर्च कमी होतो आणि जमिनीचा पोत सुधारण्यास मदत होते.
हे कसे कार्य करते?
ही प्रणाली ‘VPD’ (Vapor Pressure Deficit) नावाच्या वैज्ञानिक तत्त्वावर काम करते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, “आपल्याला जसं भूक लागली तर जेवण पचतं, तशीच कंडिशन ह्या पिकाची आहे.” पिकाला खऱ्या अर्थाने भूक कधी लागते, म्हणजेच खतांमधील पोषक तत्वे शोषून घेण्याची त्याची क्षमता सर्वाधिक कधी असते, हे AI प्रणाली शेतकऱ्याला कळवते. उदाहरणार्थ, “सकाळी आठ वाजून 35 मिनिटांनी खत द्या,” असा अलर्ट मोबाईलवर येतो. यामुळे दिलेले प्रत्येक खत पिकाच्या वाढीसाठी वापरले जाते आणि वाया जात नाही.
उत्पादनात तिप्पट वाढ आणि वेळेची बचत: कमी वेळेत, जास्त उत्पन्न!
AI तंत्रज्ञानामुळे उत्पादनात झालेली वाढ थक्क करणारी आहे. काही प्रमुख पिकांमधील बदल खालीलप्रमाणे:
ऊस: जिथे महाराष्ट्राची सरासरी एकरी 36-40 टन आहे, तिथे AI च्या मदतीने 114 टन ते 151 टनांपर्यंत उत्पादन मिळाले. इतकेच नाही, तर 16 महिन्यांत येणारे पीक आता फक्त 12 महिन्यांत तयार होत आहे.
कांदा: उत्पादन तर वाढलेच, पण जो कांदा साधारणपणे 2 महिन्यांत खराब होतो, तो आता 8 महिने टिकवून ठेवण्याचे तंत्रज्ञान विकसित झाले आहे.
तूर: जिथे एकरी 10-12 क्विंटल उत्पादन मिळायचे, तिथे आता 20 क्विंटल उत्पादन घेणे शक्य झाले आहे.
यामागचे नेमके कारण काय?
ही कोणतीही जादू नसून ‘कॉजल मशीन लर्निंग’ (Causal Machine Learning) नावाच्या प्रगत तंत्रज्ञानाचा परिणाम आहे. कृषी क्षेत्रात या तंत्रज्ञानाचा वापर जगात पहिल्यांदाच करण्यात आला. या टूलमुळे संशोधकांना कोणत्या महिन्यात कोणते खत दिल्याने ऊसाची जाडी, वजन आणि साखरेचे प्रमाण वाढते, यासारख्या कार्यकारणभावाचा (cause-and-effect) अचूक अभ्यास करता आला. उदाहरणार्थ, आठव्या किंवा नवव्या महिन्यात कोणते विशिष्ट खत दिल्याने साखरेचा उतारा वाढतो आणि पाण्याची गरज कमी होते, याचा अचूक कार्यकारणभाव या तंत्रज्ञानामुळेच कळला.
वैयक्तिक हवामान केंद्र आणि पीक डॉक्टर: संकटाची सूचना आता 24 तास आधी!
शेतकऱ्याच्या शेतात लावलेले AI-शक्तीचलित हवामान केंद्र (Weather Station) दोन किलोमीटरच्या परिसरातील हवामानाचा 90% पेक्षा जास्त अचूक अंदाज देते. या माहितीच्या आधारे, पिकावर कीड किंवा रोगाचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता अगोदरच कळते, ज्यामुळे प्रतिबंधात्मक उपाययोजना करणे सोपे होते.
पाचोऱ्यातील शेतकऱ्याला आला प्रत्यक्ष अनुभव
पाचोरा, जळगाव येथील मंदार कुलकर्णी या शेतकऱ्याचा अनुभव AI चे सामर्थ्य दाखवून देतो.
• त्यांना हवामान केंद्राकडून 24 तास आधी महापूर येण्याचा अलर्ट मिळाला.
• त्यांनी तात्काळ निर्णय घेऊन आपली मोसंबीची बाग 21 रुपये प्रति किलो दराने विकली.
• त्यांच्या निर्णयानंतर अवघ्या चार तासांत महापूर आला आणि त्यांच्या शेजारील शेतकऱ्यांची संपूर्ण पिके वाहून गेली.
• AI मुळे एका मोठ्या नैसर्गिक आपत्तीला तोंड देणे शक्य झाले आणि होणारे मोठे नुकसान टळले.
ड्रोन आणि सेन्सरची किमया
ड्रोन आणि सॅटेलाईट इमेजिंग हे पिकांसाठी ‘डॉक्टर’ म्हणून काम करतात. पिकाच्या कोणत्या भागात कीड किंवा रोगाचा प्रादुर्भाव झाला आहे, हे ते अचूकपणे शोधून काढतात. यामुळे संपूर्ण शेतात औषध फवारणी न करता फक्त बाधित भागावरच ‘स्पॉट ॲप्लिकेशन’ करणे शक्य होते. यामुळे शेतकऱ्याचा पैसा वाचतो आणि पीक अनावश्यक रासायनिक फवारणीपासून सुरक्षित राहते.
हे तंत्रज्ञान सर्वांसाठी: एका शेतकऱ्यापासून संपूर्ण गावापर्यंत!
हे तंत्रज्ञान महाग असेल असा अनेकांचा समज असतो, पण ‘हब अँड स्पोक’ मॉडेलमुळे ते परवडणारे ठरते. 25 शेतकऱ्यांचा गट मिळून एक केंद्रीय हब वापरू शकतो.
• प्रति हेक्टर खर्च: ₹25,000
• हा सेन्सर्ससाठी येणारा एकदाचचा खर्च असून, या उपकरणांचे आयुष्य सहा वर्षे आहे.
• सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट (VSI) कडून ₹18,500 आणि साखर कारखान्यांकडून ₹6,500 सबसिडी मिळत असल्यामुळे शेतकऱ्यावरील आर्थिक भार लक्षणीयरीत्या कमी होतो.
• याचाच अर्थ, या एकत्रित अनुदानामुळे शेतकऱ्याला सुरुवातीला स्वतःच्या खिशातून कोणताही खर्च करावा लागत नाही, ज्यामुळे हे तंत्रज्ञान आर्थिकदृष्ट्या पूर्णपणे परवडणारे ठरते.
तंत्रज्ञान वापरण्यास अतिशय सोपे
हे तंत्रज्ञान वापरण्यास अतिशय सोपे आहे. शेतकऱ्यांसाठी खास मराठी भाषेत ‘कृषिक’ नावाचे मोबाईल ॲप तयार करण्यात आले आहे. याशिवाय, मायक्रोसॉफ्टने तयार केलेला ‘व्हर्चुअल ॲग्रोनॉमिस्ट’ नावाचा चॅटबॉट शेतकऱ्यांच्या कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तर मराठीत त्वरित देतो. यामुळे शेतकऱ्यांना तज्ञांचा सल्ला घेण्यासाठी कुठेही जावे लागत नाही.
साताऱ्यातील ‘निडळ’ गाव तंत्रज्ञान भविष्याची झलक
साताऱ्यातील ‘निडळ’ गाव हे या तंत्रज्ञानाच्या व्यापकतेचे उत्तम उदाहरण आहे. हे गाव भारतातील पहिले संपूर्णपणे कृषी AI वर चालणारे गाव बनण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. यावरून हेच सिद्ध होते की, हे मॉडेल एका शेतकऱ्यापुरते मर्यादित न राहता संपूर्ण समाजाला सक्षम बनवू शकते. यामागील दूरदृष्टी या वाक्यात स्पष्ट होते:
“भारत हा फक्त कृषिप्रधान देश राहणार नाही तर भारत हा स्मार्ट कृषीचा देश म्हणून ओळखला जाईल.”
भविष्यातील स्मार्ट, उत्पादक शेतीची नांदी
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स ही आता केवळ भविष्यातील संकल्पना राहिलेली नाही, तर ते एक व्यावहारिक आणि सहज उपलब्ध असलेले साधन बनले आहे. हे तंत्रज्ञान पाणी वाचवते, खर्च कमी करते, उत्पन्न वाढवते आणि शेतकऱ्यांना नैसर्गिक आपत्तींपासून वाचवते. यामुळे वेळेचीही बचत होत असल्याने, आता नोकरी करणारे व्यावसायिकसुद्धा आपली शेती दूर बसून सहज सांभाळू शकतील.
ज्या शेतकऱ्याच्या डोक्यावर काळजीतं ‘आभाळातलं मळभ’ दाटलं होतं, तेच मळभ दूर करण्याची क्षमता या तंत्रज्ञानात आहे. आता प्रश्न हा आहे की, “मातीला ‘मती’ची (कृत्रिम बुद्धिमत्तेची) जोड देणारी ही क्रांती भारतीय शेतकऱ्यांचे भविष्य खऱ्या अर्थाने सुरक्षित करू शकेल का?”
