प्रा. मयुरी अनुप देशमुख
ऑगस्ट महिना म्हटला की पेरणी आणि शेत जमिनी पेरून शेतीच्या कामाची लगबग. पेरणी झाली कि पिके जमिनीच्या वरती डोकावू लागतात, मग आंतर मशागत, वखरणी, औषध फवारणी, सिंचन, खते देणे इ. कामे सुरु होतात. पेरणीच्या सुरुवातीला शेतकरी खते ही जमिनीतून देतो आणि उर्वरित खतांची मात्रा सुद्धा पिके एक महिन्याची झाली की जमिनीतून देतो. ही झाली पारंपरिक पद्धत. परंतु शेती क्षेत्रामध्ये आमूलाग्र बदल घडतांना दिसत आहे. नवनवीन संशोधन नवनवीन तंत्रज्ञान याची भर पडत चालली आहे.
संशोधनात असे असंख्य वेळा दिसून आले आहे कि मुळे किंवा पानांद्वारे नॅनोकणांचे थेट शोषण होते आणि त्यानंतरच्या संपूर्ण वनस्पती प्रणालीमध्ये नॅनोकणांचे वितरण होते. यामुळे नॅनोपार्टिकल्स वनस्पतींना पोषण पोहोचवण्यासाठी वाहन म्हणून काम करू शकतात ही संकल्पना पुढे आली. पिकांच्या पोषणाच्या बाबतीत, वनस्पतीला अतिशय विशिष्ट आवश्यकता असते ज्यात पोषक तत्व उपलब्ध स्वरूपात असणे आवश्यक आहे.
निर्मल रायझामिका 👇
पिके आयन म्हणून जवळजवळ केवळ पोषक तत्त्वे घेतात आणि वापरतात. नॅनो खत नॅनो पॉलिमर कॅप्सूल किंवा नॅनो क्ले मटेरियल किंवा इतर नॅनो टेम्प्लेट्समध्ये अडकवून हे पोषक द्रव्ये तयार केली जाऊ शकतात आणि थेट वनस्पतींमध्ये वितरित केली जाऊ शकतात. हीच बाब लक्षात घेऊन नॅनो खते तयार करण्यात आली. जेणेकरून खतांची कार्य-क्षमता वाढण्यासाठी मदत होईल. अशीच काही खते म्हणजे नॅनो युरिया आणि नॅनो डीएपी पिकाच्या वाढीसाठी नत्राची आवश्यकता असते, हे एक प्राथमिक अन्नद्रव्य आहे. याची गरज आपण युरिया मार्फत पूर्ण करतो. हा युरिया दाण्याच्या रूपात उपलब्ध आहे, तो जमिनीत टाकला जातो.
स्फुरद हा घटक पिकांच्या मूळ वाढीसाठी त्याच बरोबर फुलं आणि फळं वाढीसाठी गरजेचं असतो. पिकाच्या प्रजनन चक्रामध्ये स्फुरद अत्यंत गरजेचं असत. स्फुरद मुळे प्रकाश संश्लेषण क्रिया उत्तम प्रकारे होत असते आणि यामुळेच पिके कार्बन डायॉक्साइड घेऊन आक्सीजन तयार करण्याचे काम चांगल्या प्रकारे करत असतात. नत्र प्रमाणेच स्फुरद पण पेशी विभाजनाचे काम करत असते. आता मात्र पिकांची ही गरज नॅनो युरिया व नॅनो डीएपी मार्फत पूर्ण केली जाऊ शकते. नॅनो युरिया व नॅनो डीएपी हा द्रव रूपात (लिक्विड फॉर्म) मध्ये उपलब्ध आहे. त्यामुळे हे फक्त पिकाच्या पानावर मारले जाईल. त्यामुळे तो पिकांमध्ये लगेच शोषला जाईल व रासायनिक खतांचा जमिनीवर होणार विपरीत परिणाम काही प्रमाणात कमी करता येईल.
नॅनो युरिया काय आहे?
आजवर वापरल्या जाणाऱ्या युरियाची कार्यक्षमता तेवढीच ठेवत त्याचे हे ‘नॅनो’ (सूक्ष्म) रूप संशोधनातून आकारास आले आहे. नॅनो तंत्रज्ञानाचा वापर करून पिकाच्या वाढीसाठी आवश्यक असणाऱ्या पोषक युरियाच्या घटकास नॅनो युरिया असे म्हटले जाते. ४५ किलो वजनाच्या पोत्यात सामावले जाणारे युरिया इथे केवळ ५०० मिलीच्या ‘नॅनो युरिया’ बाटलीतून मिळणार आहे. पारंपरिक युरियाला नॅनो युरिया हा पर्याय होऊ शकेल आणि ५० टक्क्यांनी युरियाचा वापर कमी करू शकेल. नॅनो लिक्विड युरिया हे पूर्णपणे भारताने विकसित केलेले उत्पादन आहे.
नॅनो डीएप म्हणजे काय?
नॅनो डीएपी हे अत्याधुनिक नॅनोटेक्नॉलॉजीवर आधारित शोधलेले आणि तयार केलेले उत्पादन आहे. हे एक अद्वितीय द्रव खत उत्पादन आहे ज्यामध्ये डायमोनियम फॉस्फेट (डीएपी) चे नॅनो कण असतात. ज्यामध्ये ८% नत्र आणि १६% स्फुरद आहे जे पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेले २ प्रमुख प्राथमिक पोषक अन्नद्रव्य यांचा स्रोत आहे. इतर खतांच्या तुलनेत नॅनो डीएपीचे कण आकाराने लहान असतात, त्यांचा आकार १०० नॅनोमीटरपेक्षा कमी असतो आणि
उच्च पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ वनस्पतीच्या पानांद्वारे सहजपणे शोषून घेते. त्याची कृती करण्याची अनोखी पद्धत त्याला बियांच्या पृष्ठभागाच्या आत किंवा रंध्र आणि इतर वनस्पतींच्या उत्सर्जनातून सहजपणे आत प्रवेश करण्यास सक्षम करते. नॅनो डीएपीमध्ये नत्र आणि स्फुरद यांचे अगदी सूक्ष्म कण (नॅनो क्लस्टर) असतात ज्यांच्यामुळे जैविक बहुवारक आणि इतर सक्रिय पदार्थ कार्यान्वित केले जातात. जेणेकरुन वनस्पती प्रणालीमध्ये विखुरणे आणि आत्मसात करणे सुधारते. या नवीन नॅनो-फॉर्म्युलेशनमुळे पिकांची चांगली वाढ आणि उत्पादन, पर्यावरणावरील भार कमी आणि शेतकऱ्यांचा नफा वाढण्यास मदत होते.
नॅनो युरियाचे फायदे
नॅनो युरियाचा म्हणजे हे सर्व पिकांसाठी वापरले जाऊ शकते.
युरिया खताची वाढती मागणी व पारंपरिक पद्धतीने शेतामध्ये खत टाकल्याने वाया जाणाऱ्या युरियाचे प्रमाण पाहता त्यावर हा एक उत्तम पर्याय आहे.
पिकाच्या उत्पादकतेत वाढ होते. खर्चात बचत होते
पर्यावरणाचा ऱ्हास देखील कमी होणार आहे. म्हणजेच माती, हवा आणि पाण्याची गुणवत्ता यामुळे सुधारते शिवाय कार्यक्षमता देखील उच्च आहे.
नॅनो युरिया फवारणीद्वारे देत असल्यामुळे जमीन व पाण्याशी थेट संबंध येत नाही. कार्यक्षमता चांगली असल्यामुळे हवेमध्ये वाया जात नाही.
त्यामुळे तो पर्यावरणपूरक आणि शाश्वत शेतीसाठी उपयोगी आहे.
पारंपरिक युरियाच्या तुलनेत ‘नॅनो युरिया’ कमी लागतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांची साठवणूक व वाहतूक यावरचा खर्च कमी होतो. नॅनो डीएपीचे पिकांमध्ये उपयोग आणि फायदे नॅनो डीएपीमुळे शेतकऱ्यांना पर्यावरण आणि अन्नाच्या एकूण गुणवत्तेसाठी अनेक फायदे मिळतात. नॅनो डीएपीचे खालील प्रमुख फायदे आहेत –
हे द्रावण झाडांच्या पानावर पडल्यामुळे शोषणाच्या माध्यमातून झाडांना मिळणार असल्यामुळे अधिक परिणामकारक ठरणार आहे.
कारण जमिनीत टाकलेला डीएपी हा पाणी भरल्यानंतर विरघळून मुळांद्वारे झाडांना मिळत असतो. परंतु झाडाच्या मुळांची शोषणाची कार्यक्षमता जर कमकुवत झालेली असेल तर जमिनीत टाकलेला डीएपी हा विरघळून जमिनीत मुळांच्या कार्यकक्षबाहेर खालच्या थराला निघून जातो.
नॅनो डीएपीचा वापर केल्यास पुन्हा जमिनीतून बल्क स्वरूपातील डीएपी देण्याची गरज
नाही.
पिकांची जोमाने वाढ व्हावी, यासाठी नत्र, स्फुरद आणि पालाश या तीन घटकांची आवश्यकता असते. डीएपीमध्ये हे तीनही घटक योग्य प्रमाणात उपलब्ध असतात.
यामुळे १ हजार ३५० रुपयांची खताची बॅग नॅनो डीएपीमुळे ६०० रुपयांत लिक्विडमध्ये बॉटल उपलब्ध आहे. यामुळे शेतकऱ्यांचे पोत्यामागे ७५० रुपये वाचणार आहेत.
उच्च पीक उत्पन्न: नॅनो डीएपीच्या वापरामुळे पीक उत्पादनात वाढ होते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते.
चांगली गुणवत्ता: नॅनो डीएपीच्या वापरामुळे अधिक क्लोरोफिल, प्रकाश संश्लेषण कार्यक्षमता आणि चांगल्या दर्जाची पिके मिळते.
रासायनिक खतांचा वापर कमी करणे: नॅनो डीएपी पोषक तत्वांचा लक्ष्यित आणि अचूक वापर प्रदान करते, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा एकूण वापर कमी होतो.
पर्यावरणास अनुकूल: नॅनो डीएपी पर्यावरणास अनुकूल आहे आणि पर्यावरणास हानी न पोहोचवता पिकांच्या पौष्टिक गरजा पूर्ण करते.
साठवणे आणि वाहतूक करणे सोपे: नॅनो डीएपी हे एक द्रवरूप फॉर्म्युलेशन आहे, जे साठवणे आणि वाहतूक करणे सोपे आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी तो एक सोयीस्कर पर्याय आहे.
सिमला मिरचीच्या रोपांची लागवड
नॅनो युरियाचा वापर
नॅनो युरिया प्रति लिटर पाण्यासाठी २ ते ४ मिली वापरण्याची शिफारस केली गेली आहे.
ज्या पिकांना नायट्रोजन कमी प्रमाणात लागतो त्या पिकांसाठी २ मिली प्रति लिटर
तर ज्या पिकांना नायट्रोजन हे अधिक लागतो त्या पिकांसाठी ४ मिली प्रति लिटर असे प्रमाण घेऊन फवारणी करावी.
भाजीपाला, तेलबियांचे पिके, अन्नधान्य, कापुस इत्यादी पिकांसाठी दोनदा युरियाची फवारणी करण्याची शिफारस करण्यात आली आहे,
तसेच कडधान्य पिकासाठी एकदा फवारणी करण्याची शिफारस करण्यात आली आहे.
ज्या पिकांना दोनदा फवारणी करायची आहे, त्या पिकांना पेरणी अथवा लागवड झाल्यानंतर 30 ते 35 दिवसांनी पहिली फवारणी करावी, तर दुसरी फवारणी फुलोर येण्याच्या एक आठवड्याआधी म्हणजेच पहिल्या फवारणीच्या २५ करावी.
एक एकर क्षेत्रासाठी दीडशे लिटर पाणी करून फवारणी करावी. नॅनो डीएपीचा वापर
पिके आणि वनस्पतींमध्ये नॅनो डीएपीच्या वापराबद्दल जाणून घेऊया
नॅनो डीएपीची फवारणी प्रामुख्याने तृणधान्ये, कडधान्ये, भाजीपाला, फळे, फुले, औषधी आणि इतर सर्व पिकांवर करता येते. नॅनो डीएपीची शिफारस केलेली वेळ आणि डोस बियाण्याचा आकार, वजन आणि पिकाच्या प्रकारानुसार बदलतो. हे बीजप्रक्रिया, मूळ/कंद/संच उपचार किंवा पर्णासंबंधी स्प्रेद्वारे लागू केले जाऊ शकते.
बीजप्रक्रियेसाठी ३-५ मिली नॅनो डीएपी प्रति किलो बियाण्याची शिफारस केली जाते. रूट/कंद/सेट उपचारांसाठी, प्रति लिटर पाण्यात ३-५ मिली नॅनो डीएपीची शिफारस केली जाते. पर्णाच्या फवारणीसाठी, २-४ मिली नॅनो डीएपी चांगली पर्णसंभार अवस्थेत (टीलरिंग/फांद्या) आणि दुसरी फवारणी फुलोऱ्यापूर्वी/उशीरा मशागतीच्या अवस्थेत शिफारस केली जाते. नॅनो युरिया व नॅनो डीएपी वापरतांना घ्यावयाची काळजी
नॅनो युरियाची बाटली वापरण्यापूर्वी चांगली हलवा.
प्लेट फॅन नोजल वापरा.
नॅनो युरियाची सकाळी किंवा संध्याकाळीच फवारणी करावी.
तीव्र सूर्यप्रकाश, जोरदार वारा आणि जास्त दव असेल तेव्हा याची फवारणी करणे टाळावे
नॅनो युरियाची फवारणी केल्यानंतर १२ तासांच्या आत पाऊस पडल्यास फवारणी पुन्हा करावी नाहीतर याचा पिकावर काहीच परिणाम होणार नाही.
जैव उत्प्रेरक, १००% विरघळणारी खते आणि कृषी रसायने याच्यात मिसळून फवारणी केली जाऊ शकते.
नॅनो युरिया हे विषमुक्त आहे, तथापि, सुरक्षिततेसाठी पिकावर फवारणी करताना फेस मास्क आणि हातमोजे वापरण्याचा सल्ला दिला जातो.
मुलाच्या आणि पाळीव प्राण्यांच्या आवाक्याबाहेर, थंड आणि कोरड्या जागी नॅनो युरिया ठेवावा.
उपयोग
इफकोचे नॅनो युरिया व नॅनो डीएपी हे एक क्रांतिकारी उत्पादन आहे जे पीक पोषणामध्ये परिवर्तन करण्याचे वचन देते. हे सर्व पिकांसाठी नत्र आणि स्फुरद यांचे कार्यक्षम स्त्रोत प्रदान करते.
उभ्या पिकांमधील सर्व कमतरता दूर करण्यास मदत करते आणि उच्च उत्पादन, चांगली गुणवत्ता आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवते.
नॅनो युरिया व नॅनो डीएपीच्या अद्वितीय कणांच्या आकारामुळे ते बियाण्याच्या पृष्ठभागाच्या आत किंवा रंध्र आणि इतर वनस्पतींच्या उत्सर्जनाद्वारे सहजपणे प्रवेश करण्यास सक्षम करते, ज्यामुळे ते शेतकर्‍यांसाठी एक प्रभावी आणि कार्यक्षम उपाय बनते. त्याच्या अनेक फायद्यांसह, नॅनो डीएपी हा शेतकऱ्यांसाठी एक उत्कृष्ट पर्याय आहे. ज्यांना पीक उत्पादन वाढवायचे आहे आणि रासायनिक खतांचा एकूण जमिनीवर वापर कमी करायचा आहे. त्यांच्यासाठी हा एक उत्तम पर्याय होऊ शकतो नॅनो युरियाची व नॅनो डीएपीची कृती नॅनो युरिया व नॅनो डीएपी प्रकाशसंश्लेषण क्रियाकलाप सुलभ करण्यासाठी हरितद्रव्यामधील
स्फुरद याची गंभीर आवश्यकता पूर्ण करते.
नॅनो डीएपीमध्ये पॉलिमर एनकॅप्स्युलेटेड डीएपीचे कण असतात जे नॅनो आकाराचे (<१०० एनएम) असतात. हे नॅनो आकाराचे कण जलीय द्रावणात लटकवलेले असतात जे पातळ केल्यानंतर झाडाच्या पानांवर फवारले जाऊ शकतात. हे कण क्युटिक्युलर छिद्रातून किंवा रंध्रातून वनस्पतीमध्ये प्रवेश करतात आणि नंतर एंडोसाइटोसिसद्वारे पेशीच्या पडद्यामध्ये प्रवेश करतात. एकदा सेलच्या आत, नॅनो डीएपी कण हळूहळू डीएपी सोडतात आणि प्रकाशसंश्लेषणासाठी हरितद्रव्यांमध्ये स्फुरदची पुरेशी एकाग्रता उपलब्ध असल्याची खात्री करतात. प्रकाशसंश्लेषणासाठी स्फुरदची आवश्यकता फारच कमी असल्याने, नॅनो डीएपी द्वारे पुरवले जाणारे अल्प प्रमाण जमिनीतील स्फुरद पुरवठ्यातील कोणतीही तफावत भरून काढण्यासाठी पुरेसे आहे
प्रा.मयुरी अनुप देशमुख
मृद विज्ञान व कृषी रसायनशास्त्र विभाग
डॉ .उल्हास पाटील कृषी महाविद्यालय, जळगाव.
