बांगडी ठिबक सिंचन पद्धतीवरील चिकूची बाग

डहाणू तालुक्यातील घोलवड येथील उच्चशिक्षित पदवीधर शेतकरी प्रभाकर सावे यांनी सूक्ष्म सिंचन प्रणालीचा वापर करत आपल्या चिकू बागेला व्यावसायिक रूप दिले आणि परिसरातील शेतकऱ्यांना आदर्श असे फळबागेचे मॉडेल उभे केले आहे. फळ विक्री बरोबरच त्यांनी चिकू प्रक्रिया उद्योग व नर्सरीच्या माध्यमातून एक नवीन ओळख तयार केली आहे. त्यांचा मुलगा …. हा देखील परदेश नोकरीची संधी सोडून चिकू शेतीमध्ये स्थिरावला आहे

आपले विज्ञान शाखेमध्ये पदवी शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर पुढील उच्च शिक्षणाचा विचार चालू असताना वडिलांच्या सल्ल्यानुसार शेती क्षेत्रामध्ये एक आव्हान घेऊन व्यवसायिक कारकीर्द करण्याच्या हेतूने वडिलांच्या शेती आणि इतर थोडक्याशा जमापुंजीतून काहीशी एकर विकत घेतलेल्या अगदी पडीक व धूप झालेल्या  जमिनीमध्ये सन १९६९ साली प्रत्यक्ष शेतीला सुरवात केली. टप्प्याटप्प्यानेसुमारे १२ एकर मध्ये ७५० ते ८०० चिकूच्या झाडांची मुख्य शेती म्हणून लागवड केली यामध्ये अंतरपिक म्हणून कडीपत्ता, केळी व पालेभाज्यांचीसुद्धा लागवड करण्यात आली. सावे यांचा मुलगा ITI व अॅनिमेशन मध्ये पदवीधर आहे. त्यांचे सर्व नातेवाईक हे परदेशात स्थिरावले आहे त्यामुळे त्यांनी सावेच्या मुलाला परदेशात नोकरीची संधी निर्माण केली होती तरी त्याने हि संधी नाकारून आपल्या वडिलांच्या चिकू शेतीमध्ये करिअर करायचा निर्णय घेतला.

इस्राईल दौरा महत्वपूर्ण

मृदा व जलव्यवस्थापन या विषयांची अभ्यास करण्यासाठी मिळालेली इस्राईल देशातील स्कॉलरशीप ही आयुष्याला कलाटणी देणारी ठरली. फक्त शेती उत्पादन न करता शेतीला व्यापारी स्वरूप देण्याची नवीन दृष्टी मिळाली व त्या दृष्टीला प्रत्यक्ष आपल्या कर्माने साकार करण्याचा दृढ निश्चय पालघर जिल्ह्यातील डहाणू तालुक्यातील घोलवड योथिल प्रभाकर सावे यांनी सुमारे ५० वर्षापूर्वी सुरु केला. एकप्रकारे या दौऱ्याने त्यांना शेतीकडे व्यावसायिक दृष्टीने पाहण्याची संधी दिली.
बांगडी ठिबक सिंचन पद्धतीचा वापर

सन १९८५ नंतर चिकूच्या शेतीबरोबर फळबाग नर्सरीची सुरवात करून चिकूच्या शेतीमध्ये टप्प्याटप्प्याने ठिबक सिंचनाचा वापर करून पुढे काळाप्रमाणे यामध्ये बांगडी ठिबक सिंचन पद्धतीचा सर्व बागेमध्ये अवलंब केला. सुरवातीला काही वर्षे रासायनिक खते, कीटकनाशके यांचा खूप वापर केला. पण त्याचे भविष्यातील मृदा व फळबागेवरील दुष्परिणाम पाहता पुढे ते बंद करून सुमारे २५ वर्षापासून पूर्णपणे सेंद्रिय शेतीचा अवलंब केला.
चिकू प्रक्रिया
चिकूच्या उत्पादन विक्रीपासुन समाधानकारक आर्थिक लाभ मिळत नव्हता. यामुळे चिकुच्या फळावर प्रकिया करण्याचे श्री. सावे यांनी ठरविले. सुरुवातीला नैसर्गिकरित्या पिकलेले चिकू उन्हात वाळवून साठऊन ठेवण्याचा प्रयत्न केला. परंतु उघड्यावर वाळवताना धूळ माशांचा पादुर्भाव होऊ शकतो हे टाळण्यासाठी सौर वाळवणी उपकरणाची  निर्मिती करून  त्याद्वारे चिकू प्रक्रिया करण्यास सुरुवात केली यामधून चिकूफळ प्रक्रियेमध्ये सुरक्षितता व स्वच्छता प्राप्त झाली. याचा लाभ या उत्पादनाचा वाढीव विक्री मधून दिसून आला. चिकू फळापासून चिकू पावडर, चिकू लोणचे, चिकू पल्प इत्यादी नाविन्यपूर्ण पदार्थाचे उत्पादन केले गेले.

चिकू बाग, प्रक्रिया उद्योग आणि कृषी पर्यटन

शेती क्षेत्रामधिल नवनवीन तंत्रज्ञानाची माहीती व इतर नाविन्यपूर्ण  घेतलेले शिक्षण प्रभाकर सावे यांना शांत बसु नव्हते. चिकू फळ शेती, प्रक्रिया उद्योग त्या सोबत शेती पर्यटन ही संकल्पना आपल्या शेती बागे मध्ये राबविण्याचा नवीन संकल्प त्यांनी केला या पूर्वी शेती बागेवर विद्यार्थी व शेतकऱ्यांच्या सहलींच्या आयोजनाचा अनुभव गाठीशी असल्यामुळे निसर्ग व ग्रामीण जीवनाचा अनुभव देणाऱ्या कृषी पर्यटन केंद्राची स्थापना केली. याला पर्यटकांनी ही इतकाच उस्फुर्त प्रतिसाद लाभत गेला. यामधून अनपेक्षितरित्या चिकू फळे, चिकू प्रक्रिया उत्पादनाला थेट विक्रीमध्ये चांगलाच आर्थिक नफा झाला. आपल्या बरोबरीच्या इतर ही शेतकऱ्यांच्या चिकू फळे, चिकू प्रक्रिया उत्पादनाची थेट विक्री होण्यासाठी चिकू महोत्सवाचे यशस्वी आयोजन केले. पर्यटक चिकू फळे, चिकू प्रक्रिया उत्पादनाची खरेदी कोणत्याही प्रकारचा भाव न करता सन्मानपूर्वक ठरलेल्या दराला खरेदी करतात असे श्री. सावे साहेब आवर्जून सांगतात.
चिकू लागवड

चिकूला जरी दमट व समशीतोष्ण हवामान मानवत असले तरी त्याची लागवड कोरड्या व विषम हवामानात पण यशस्वी झाली आहे. फरक इतकाच की समुद्रसपाटीवर वर्षातून तीन बहर येतात समुद्रसपाटी पासून उंचीवर असलेल्या जागी दोन बहर येतात. परंतु वार्षीक उत्पादन जवळपास सारखेच मिळते. पुणे, नाशिक, औरंगाबाद येथे झालेल्या लागवडीसाठी  स्थानिक बाजारपेठ मिळाल्याने आर्थिक फायदा चांगला होतो असे आढळून आले आहे. काही काळानंतर चिकूची झाडे उंच वाढल्यामुळे फळ तोडणीचा खर्च देखील वाढतो यामुळे चिकूच्या उत्पादन खर्चामध्ये  देखील वाढ होते हा खर्च कमी करण्यासाठी चिकूच्या काही फळ झाडाची छाटणी करण्यात आली. ही छाटणी यशस्वी झाल्यानंतर टप्या टप्याने सर्व शेती बागेतील चिकूच्या वृक्षांची १० ते १२ फुटापर्यंत छाटणी करण्यात आली. ८ मी. X ४ मी. किंवा अतिदाट ३ मी. X ६ मी अंतरावर लागवड करून त्याला छाटणीची जोड दिली तर फार कमी काळात आपली बाग व्यापारी प्रमाणावर उत्पादन देऊ लागते. झाडांची उंची कमी ठेवल्याने फळे काढणीचा खर्च खुप वाचतो. लागवडीसाठी मोठ्या पिशवीत दोन ते तीन वर्षे वाढवलेली ‘शेंडा कलमे’ वापरल्यास उत्तम असतातयामुळे मशागतीचा खर्च वाचतो, कलमांची मर होत नाही (नांगे पडत नाहीत) व बाग लवकर उत्पन्न द्यायला लागते. गुंतवणूकीपासून लवकर मोबदला मिळू लागतो.
सिंचनासाठी सुरुवातीपासूनच सूक्ष्म सिंचनाचा वापर करावा लागतो चिकू चे साठवण आयुष्य इतर फळांच्या तुलनेत कमी असल्याने त्याला प्रक्रियेची जोड द्यावी लागते. यासाठी केंद्र व राज्य शासनाच्या विविध योजना आहेत. फळांचे पॅकिंग हे ग्राहक-केंद्रित असावे. जवळपासच्या शहरातील हाउसिंग सोसायटी बरोबर संपर्क साधून शकतो थेट किंवा कमीत कमी मध्यस्थांमार्फत  विक्री करावी. यामुळे विक्री वरील खर्च कमी होईल व महत्त्वाचे म्हणजे मार्केट मध्ये चुकीच्या पद्धतीने हाताळणी केल्याने होणारी नासाडी थांबेल. ग्राहकांना उत्तम प्रतीची फळेही मिळतील. शेतकऱ्यांना उत्पादनाचा योग्य मोबदला मिळेलया सारखी अनेक स्पष्ट मते  प्रभाकर सावे यांनी आपल्या ५० वर्षाच्या अनुभवाच्या खाजीन्यामधून व्यक्त केले आहे.

चिकुपासुन माणसाच्या शरीरास लोह, कॅल्शियम, व्हिटॅमिन-बी, चिकूच्या सालीपासुन फायबर हे घटक मिळतात. त्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या हे एक महत्वाचे पिक आहे. शेतकऱ्यांनी शेती उत्पादना बरोबर बाजार विक्री कौशल्य आत्मसात केल्यास या पिकामधून मोठ्या प्रमाणात शेतकऱ्यांची आर्थिक उन्नती होऊ शकते. चिकूफळे,  चिकू रोपवाटिका, चिकू प्रक्रिया उत्पादनाच्या विक्री मधून वर्षभरात एकरी रुपये २.५ लाखाची आर्थिक उलाढाल जर आमच्या या बागेतून होऊ शकते तर शेतकऱ्यांनी जर मोठ्या प्रमाणत या फळपिकाची लागवड केली तर नक्कीच ते आपले आर्थिक जीवनमान बदलू शकतात. श्री. प्रभाकर सावे,

सावे फार्म
मु.पो. घोलवड, तालुका- डहाणू, जिल्हा- पालघर, महाराष्ट्र-४०१७०२.मोबाईल नंबर- ९९२११७७३३५.इमेल आयडी –[email protected] / [email protected]